Categorie: Overige wetenschap

Categorieën
Overige wetenschap

Vergeten koloniën: Nederlands-Brazilië

Nederlands-Brazilie

‘Nederlands-Brazilië’ zal anno nu maar bij weinig mensen een belletje doen rinkelen. Maar in de eerste helft van de zeventiende eeuw was dat een heel ander verhaal: in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was men maar wat trots op de verovering van dit Zuid-Amerikaanse kustgebied. Bovendien werd hier de kiem gelegd voor de Nederlandse slavenhandel. Hoe kon deze kolonie dan toch zo in de vergetelheid raken?

Alweer een tijdje geleden schreef ik voor KIJK een kaderverhaal (of, zoals ze het bij New Scientist noemen, een ‘stukjesstuk’) over vergeten Nederlandse koloniën. Dat artikel verschijnt nu in afleveringen op de KIJK-site, met deze week mijn tekst over Nederlands-Brazilië. Volgende week is Angola aan de beurt.

‘Goddeloze WOKE ideologie’

Overigens noem ik in het stuk de slavenhandel een van de zwartste bladzijden uit de Nederlandse geschiedenis. Volgens de eerste reactie geeft dat blijk van ‘goddeloze WOKE ideologie’. Zo ver zijn we dus inmiddels: dat je niet eens het afvoeren en verkopen van enorme aantallen mensen nog mag veroordelen.

Nou, dikke pech, ‘Willibrordus’, dat doe ik dus wel, en dat blijf ik ook doen.

Categorieën
Natuurkunde Overige wetenschap Sterrenkunde

Dysonbollen en metamaterialen

Voor het huidige nummer van KIJK (10/2024) schreef ik de rubriek ‘In 5 minuten…’ over CERN. Aanleiding was het zeventigjarig jubileum van het Europese deeltjeslab, op 29 september. (Gefeliciteerd nog, CERN.)

Cover KIJK 10/2024

Natuurlijk bevat het nummer ook weer een aflevering in mijn reeks ‘Far Out’. Het onderwerp: twee recente zoektochten naar zogenoemde Dyson spheres. Oftewel: gigantische schillen rond sterren, gebouwd door geavanceerde buitenaardse beschavingen, die zoveel mogelijk van het uitgezonden licht moeten opvangen.

Lees verder “Dysonbollen en metamaterialen”
Categorieën
Overige wetenschap

Zijn we voorbereid op een volgende pandemie?

Tijdens de coronapandemie was het ondenkbaar: miljoenen mensen die vanuit allerlei landen afreisden naar één stad, om daar hutjemutje in stadions naar sportwedstrijden te kijken. Toch gebeurde precies dat afgelopen zomer, tijdens de Olympische Spelen van Parijs. Een risico voor de volksgezondheid? Ja, maar ook een kans. Wetenschappers maakten dankbaar van de gelegenheid gebruik door te meten welke virussen en bacteriën er vóór, tijdens en na het evenement in de lucht te vinden waren.

Dat onderzoek – waarvan de resultaten nog niet zijn gepubliceerd– had plaats onder de vlag van het Europese project DURABLE, voluit Delivering a unified research alliance of biomedical and public health laboraties against epidemics. Voor een belangrijk deel is dit netwerk van deskundigen en labs een vragenloket voor alles wat maar met infectieziektes te maken heeft. Grijpt mpox om zich heen? Worden ineens runderen besmet door een vogelgriepvirus? Dan klopt de overkoepelende organisatie HERA (Health emergency preparedness and response authority) aan bij DURABLE.

Daarnaast doet DURABLE zelf onderzoek dat op de langere termijn gericht is. Zodat, mócht er weer een pandemie uitbreken, we daar goed op voorbereid zijn. De vraag is alleen of het project daarvoor voldoende de diepte én de breedte in kan gaan, zegt Marion Koopmans, hoogleraar virologie, hoofd van de afdeling viroscience aan het Erasmus MC en een van de twee coördinatoren van DURABLE.

Lees het hele artikel op de site van Trouw. Of – neem ik aan – morgen in de wetenschapsbijlage van de gedrukte krant.

Marion Koopmans
Foto: Guido Benschop/RV
Categorieën
Overige wetenschap

‘De meeste nierpatiënten overlijden aan hart- en vaatziekte’

Martin de Borst
Internist-nefroloog Martin de Borst. Foto: UMCG

Dat er een sterke link is tussen hart en nieren, is allesbehalve nieuws. Al in de Innerlijke Canon van de Gele Keizer, een Chinees medisch boekwerk uit de eerste eeuw voor Christus, is te lezen dat nierproblemen tot hartproblemen kunnen leiden, vertelt prof. dr. Martin de Borst (UMC Groningen). ‘Dat is dus iets wat we al duizenden jaren weten. Toch zouden cardiologen en nefrologen elkaar op bepaalde punten nog wat beter kunnen vinden.’

Een belangrijk verband tussen beide vakgebieden is dat nierpatiënten veel meer risico lopen op hart- en vaatziekten. ‘Sterker nog, de meeste nierpatiënten overlijden niet aan het nierfalen zelf, maar aan hart- en vaatziekten’, zegt De Borst. ‘En terwijl die in de algemene bevolking door de bank genomen steeds beter te behandelen zijn, vormen ze bij nierpatiënten nog altijd een groot probleem.’

Volgens de hoogleraar zal nierschade rond 2040 zelfs wereldwijd de vijfde doodsoorzaak zijn. Bovendien kost de aandoening de Europese bevolking meer geld dan diabetes en kanker. ‘Dat zit hem deels in dialysebehandelingen, die een ton per patiënt per jaar kosten, maar deels ook in dat sterk verhoogde risico op hart- en vaatziekten.’

Lees het hele artikel (wel een gratis account nodig) op de site van De Cardioloog.

Categorieën
Overige wetenschap

Honderd pagina’s extreme wetenschap

Duiker
Foto: jhovani_serralta from Pixabay

Ik zou het niet tot mijn hoofdactiviteit willen maken, maar ik blijk het heel leuk te vinden ‘voor erbij’: vertalen. Voor de Nederlandstalige New Scientist neem ik per nummer twee features uit de Engelse editie onder mijn hoede. Een daarvan gaat dan steevast over iets natuur- of sterrenkundigs, waarbij ik goed kan profiteren van mijn eigen kennis op die gebieden. Het andere artikel gaat – op mijn eigen verzoek – over een totaal ander onderwerp, zodat ik daar ook wat ervaring mee opdoe.

Daarnaast redigeerde ik vorig jaar een vertaalde KIJK-special met als thema De theorie van alles. Na afloop kaartte ik bij de hoofdredacteur aan dat ik de natuur- of sterrenkundige producties uit een volgende special ook wel zelf zou willen vertalen, om inhoudelijke foutjes te voorkomen. Dat liep net even anders. Uiteindelijk kreeg ik zowat de complete special over extreme wetenschap op mijn bord – waar stiekem nauwelijks natuur- en sterrenkunde in bleek te staan.

Lees verder “Honderd pagina’s extreme wetenschap”
Categorieën
Overige wetenschap

AI: een verantwoorde schrijfhulp voor academici?

Smartphone met ChatGPT op geopend boek
Foto: Shantanu Kumar via Pexels

‘Certainly, here is a possible introduction for your topic.’ Zo luidt de eerste zin van een artikel dat onlangs verscheen in het wetenschappelijke tijdschrift Surfaces and Interfaces. Een duidelijker teken dat iemand een door ChatGPT geschreven tekst klakkeloos heeft overgenomen, is nauwelijks te bedenken.

Maar er zijn ook subtielere aanwijzingen dat iets een AI-schrijfsel is. Chatbots gebruiken bijvoorbeeld vaak het woord ‘delve’, en dat zie je terug in de wetenschappelijke literatuur. In artikelen die in 2020 werden geüpload naar de medische database PubMed komt ‘delve’ zo’n 350 keer voor, in artikelen uit 2023 bijna 3000 keer, zo turfde het tijdschrift Scientific American. Een andere analyse claimt dat tot 17,5 procent van de recente wetenschappelijke artikelen over informatica sporen van AI-inbreng bevat. Ook de wetenschappers die geen typische chatbot-zinnetjes laten staan in hun publicaties, zetten dit soort programma’s dus in als schrijfhulp.

Sommige onderzoekers is dat een doorn in het oog. ‘Ik heb met verbazing en ontsteltenis gezien hoe mijn Nederlandse academische collega’s op de ChatGPT-bandwagon zijn gesprongen’, zegt Iris van Rooij, hoogleraar computationele cognitieve wetenschappen aan de Radboud Universiteit. ‘Ik vind dat wetenschappers tegenwicht moeten bieden aan de AI-hype, in plaats van de grote techbedrijven te laten infiltreren in het publieke domein en wetenschappelijke processen.’

Ook taalwetenschapper Mark Dingemanse, van dezelfde universiteit, maakt zich zorgen. In verschillende stukken schrijft hij dat het gebruik van tekstgeneratoren als ChatGPT zich moeilijk laat rijmen met de kernwaarden die Nederlandse onderzoekers zouden moeten aanhangen volgens de gedragscode wetenschappelijke integriteit: eerlijkheid, zorgvuldigheid, transparantie, onafhankelijkheid en verantwoordelijkheid. Hebben ze een punt?

Lees het hele artikel, geschreven voor het AI-themanummer van het tijdschrift Skepter, nu op de site van Stichting Skepsis!

Interessant? Bestel dan het hele nummer, of word donateur of abonnee.

Categorieën
Overige wetenschap

Een glasplaatje voor gevaarlijke virussen

Het zou zomaar weer kunnen gebeuren: een virus dat overspringt van dier naar mens en een pandemie veroorzaakt à la Covid-19 – of nog erger. Viroloog Robert de Vries van de Universiteit Utrecht heeft een idee om zo’n virus vroegtijdig op het spoor te komen, door handig gebruik te maken van glasplaatjes met suikers erop. Om te onderzoeken of dat kan leiden tot een methode die wereldwijd is in te zetten, ontving hij een Europese beurs van 150.000 euro.

Lees het hele artikel op de site van Trouw. (De kop – die Marion Koopmans niet geweldig vond – is trouwens niet van mij.)

Categorieën
Natuurkunde Overige wetenschap Sterrenkunde

Van kernklokken tot kransslagaders

Jean-Paul Keulen en Jim Jansen in gesprek met sterrenkundige Yamila Miguel
In gesprek met sterrenkundige Yamila Miguel voor New Scientist. Foto: Bob Bronshoff

Soms lijkt het even alsof ik nauwelijks meer schrijf en ga ik aan mezelf twijfelen. Doe ik wel genoeg? En dan ploffen er ineens drie bladen tegelijk in de brievenbus met bijdragen van mij erin.

Lees verder “Van kernklokken tot kransslagaders”
Categorieën
Overige wetenschap

Hoeveel honing produceert een bij tijdens haar hele leven?

Bij op bloem
Foto: Alexas Fotos via Pexels

Zelf ben ik vooral coördinator en eindredacteur van de site NEMO100jaar.nl, maar zeker in vakantietijd pak ik zelf wat meer vragen op. Ook als die niet over natuur- en sterrenkunde gaan, zoals de vraag boven deze post. Met info aangeleverd door de Nederlandse Bijenhouders Vereniging (dank!) kon ik uitrekenen hoeveel honing een enkele bij tijdens haar leven produceert. En dat is… niet bijster veel. Iets om over na te denken, de volgende keer dat je zo’n plastic pakje leegknijpt in je muntthee.

Ook een leuke vraag, beantwoord door teamlid Yannick: hoeveel stijgt de zeespiegel als iedereen tegelijk gaat zwemmen?

Categorieën
Overige wetenschap

Klimaatbestendige gewassen: quinoa en broodvrucht

Broodvrucht aan broodboom
Foto: Ashay vb/CC BY-SA 4.0

Stel je voor. Je rijdt met je auto over een typisch Nederlandse provinciale weg met aan beide kanten akkerland. Alleen staat dat land niet vol met de bekende aardappels, uien of maïs, maar met een fotogenieke mix van wuivende roze en gele pluimen: quinoa.

Inderdaad: de hippe zaadjes uit Zuid-Amerika, die we nu nog vooral tegenkomen in voorverpakte salades. Wie weet betekent dit gewas ooit wel de redding voor de Nederlandse boer, als de huidige cash crops – de gewassen die geld in het laatje brengen – het door de steeds droger en zouter wordende bodem laten afweten.

Ondertussen zetten wetenschappers en hulporganisaties in de tropen een ander gewas zo breed mogelijk op de kaart: de broodboom. Want volgens recent onderzoek zou die het ook eind deze eeuw nog heel behoorlijk moeten doen, als andere oogsten door klimaatverandering gaan tegenvallen.

Lees mijn artikel over deze twee klimaatbestendige gewassen op de site van Trouw. (Of, liever nog: in de krant van afgelopen zaterdag, met een mooie landkaart erbij.)

Goede suggestie

Het idee om de neglected and underused species (NUS) te beperken tot twee voorbeelden, waarvan één in de tropen en één dichter bij huis, was trouwens van wetenschapsredacteur Joost van Egmond. Het was even puzzelen om quinoa en broodvrucht om en om door het hele artikel aan bod te laten komen, maar al met al denk ik dat het een heel goede suggestie was. Proberen het hele onderwerp in 1600 woorden te tackelen was lastig geweest. En dankzij het landkaartje (een lijstje bij de site-versie) kon ik toch nog een aantal andere voorbeelden aanstippen.

Quinoa kwam trouwens al heel kort voorbij in mijn KIJK-artikel over droogte. De broodvrucht dook op in een kadertje bij dit Quest-verhaal over wat klimaatverandering doet met planten. Maar ik vond ze allebei te interessant om het bij die paar zinnetjes te laten.