Tag: geschiedenis

Categorieën
Overige wetenschap

Het takenpakket van Mevrouw de Oervrouw

Stel je een prehistorische vrouw voor. Hoe ziet ze eruit? Is ze gedrongen en draagt ze een of ander lomp dierenvel? Of zie je juist een wulpse dame in een weinig verhullende bikini met rafelige randjes?

En wat doet ze? Past ze thuis op een grote schare kinderen, terwijl manlief met zijn stamgenoten een mammoet achtervolgt of sprint ze zelf met een speer door het oerlandschap?

Hoe vrouwen er enkele tienduizenden jaren geleden bij liepen en wat ze deden, is lange tijd een ondergeschoven kindje geweest binnen de archeologie. Toen het vakgebied in de negentiende eeuw werd ‘uitgevonden’, waren het de mannen die de toon zetten. En omdat destijds vrouwen nog grotendeels waren veroordeeld tot een bestaan binnenshuis, namen die eerste generaties archeologen voetstoots aan dat dat in de ‘oertijd’ ook wel zo was. Om zich vervolgens vrijwel alleen maar op de mannen te richten.

De laatste decennia is dat beeld aan het kantelen. Deels doordat de archeologie allang geen mannenaangelegenheid meer is, deels doordat moderne technieken ons dingen over het verleden kunnen vertellen waar we eerder alleen maar naar konden gissen. Hierdoor kunnen we met een frisse blik kijken naar de prehistorische vrouw en haar takenpakket.

Lees een wat langer voorproefje op de site van Quest – en het hele artikel in Quest 1/2023, hier te bestellen.

Jaren-vijftig-gezinnetje

Ben er stiekem best wel een beetje trots op. Het is zo’n verhaal dat al een tijdje op mijn lijstje stond, vooral om wat ideeën aan te pakken die in en buiten de wetenschap de ronde doen. Zoals dat eeuwige ‘mannen jaagden, vrouwen verzamelden’, dat dan volgens (bepaalde) evolutionair-psychologen ook meteen allemaal hedendaagse verschillen tussen man en vrouw verklaart. In werkelijkheid was ‘de oertijd’ een stuk gevarieerder dan je op basis van dit soort clichés zou denken. (Zie ook Het begin van alles van David Graeber en David Wengrow.) De hele wereld leefde heus niet als een oerversie van een geïdealiseerd jaren-vijftig-gezinnetje (of de negentiende-eeuwse variant daarop).

Categorieën
Natuurkunde Overige wetenschap

AI ontdekt alternatieve natuurkunde? Mwah

“Een AI heeft zojuist op eigen houtje een alternatieve natuurkunde ontdekt.” Dat kopte de site ScienceAlert onlangs. Schromelijk overdreven, helaas. Wat dit algoritme wél heeft gedaan, vertel ik je in de nieuwe KIJK. (Oké, niet meer splinternieuw. ’t Was weer eens druk hier.)

KIJK 12/2022

In hetzelfde nummer: artikelen over onder meer bacteriën die energie opwekken en een vergeten concurrent van Einsteins algemene relativiteitstheorie. Plus: de winnaars van het Beste Tech-Idee van 2022. (Een wedstrijd die ik trouwens bedacht heb, toen ik nog in vaste dienst was bij het tijdschrift! Leuk dat het een blijvertje is gebleken.)

Het decembernummer van KIJK is hier te bestellen, binnen Nederland zonder verzendkosten.

Historische spanningen

Daarnaast ligt nu de Koude Oorlog-special van het tijdschrift in de winkel. (Abonnees kregen hem gratis bij het bovenstaande nummer.) Ingegeven door de nieuwe spanningen tussen Rusland en het Westen, maar met een historische invulling. Wat voor mij – ik deed de technische eindredactie – prima was. Mijn geheugen gaat maar terug tot Gorbatsjov en Reagan; van wat zich daarvoor allemaal afspeelde, wist ik schrikbarend weinig. Goed dus om daar eens 116 pagina’s aan artikelen over onder ogen te krijgen.

De Koude Oorlog-special is hier te bestellen, ook weer zonder verzendkosten binnen Nederland.

Categorieën
Overige wetenschap

De waarheid over de oertijd

Al een flinke tijd geleden zag ik een tweet van Charles Mann, auteur van onder meer 1491, 1493 en The wizard and the Prophet, over het toen nog niet verschenen boek The Dawn of Everything, van antropoloog David Graeber en archeoloog David Wengrow, dat ons al te simplistische beeld van de prehistorie en de overstap naar de landbouw overtuigend zou aanpakken.

Interessant, dacht ik meteen, want op mijn verlanglijstje stond al langer een artikel over de neiging om ‘de oertijd’ af te schilderen als één lange periode waarin iedereen wereldwijd tienduizenden jaren lang min of meer hetzelfde deed. Dat was niet zo, vertelde Luc Amkreutz me naar aanleiding van dit onderzoek – waardoor je ook de nodige vraagtekens kunt zetten bij wetenschappers en auteurs die hun lezers graag het idee willen geven dat er bijvoorbeeld één steentijddieet was, of één taakverdeling tussen mannen en vrouwen. The Dawn of Everything zou een mooie extra bron zijn voor zo’n artikel, dacht ik.

Lees verder “De waarheid over de oertijd”
Categorieën
Overige wetenschap

19e-eeuwse boerinnen uit Beemster gaven nauwelijks borstvoeding

Stel je een negentiende-eeuws boerendorp voor in Noord-Holland. Zou je dan verwachten dat baby’s en dreumesen daar allemaal borstvoeding kregen? Waarschijnlijk wel.

Toch blijkt dat in de Beemster-polder niet het geval te zijn geweest, zo stelden biologisch antropoloog Andrea Waters (Universiteit van West-Ontario in Canada) en collega’s vast. Uit de botten van 277 Beemsternaren blijkt dat veel kinderen geen of nauwelijks borstvoeding hebben gehad.

“Dat verraste me enorm!” zegt Waters. “Omdat de Beemster een plattelandsgemeenschap was en de meeste vrouwen in de buurt van huis werkten, dacht ik dat de borstvoedingsperiode veel langer zou duren.”

Lees het hele bericht bij Scientias.

Categorieën
Overige wetenschap

Een ooroperatie van 5300 jaar geleden?

Het moet een behoorlijk pijnlijke aangelegenheid zijn geweest: de operaties die een vrouw uit het huidige Spanje 5300 jaar geleden zou zijn ondergaan. Zowel rechts als links werd er een gat door haar schedel geboord. Mogelijk hielden anderen haar in bedwang terwijl ze die behandeling onderging, of kreeg ze een of ander pijnstillend middel, speculeren archeoloog Sonia Díaz-Navarro en collega’s in het wetenschappelijk tijdschrift Scientific Reports. Maar die gruwelijke ingreep vond wel plaats met een goede reden, schrijven Díaz-Navarro en haar team. Het zou hier volgens hen namelijk gaan om de vroegste bekende mastoïdectomie. Daarbij maakt een chirurg – of, in dit geval: iemand met een of ander stenen stuk gereedschap – een gat in de schedel om een ontsteking achter het oor te verwijderen die is ontstaan door een ernstige oorinfectie.

Lees het hele bericht bij Scientias.

Categorieën
Overige wetenschap

Zwarte dood was lang niet overal even dodelijk

De huidige pandemie is bepaald geen pretje, maar nog altijd blijft het aantal doden ver achter bij dat van de Zwarte Dood. Halverwege de veertiende eeuw zou volgens schattingen tot 50 procent van de Europese bevolking aan de pest zijn overleden. Nu zet een team onder leiding van paleobotanist Alessia Masi belangrijke kanttekeningen bij dat cijfer. Uit hun studie naar stuifmeel zou blijken dat de effecten van de Zwarte Dood per regio flink verschilden.

Lees het hele artikel op Scientias.

Categorieën
Overige wetenschap

5 Nederlandse koloniën waar je nooit iets over hoort

Verschenen: het februarinummer van KIJK, met daarin mijn artikel ‘Vergeten verleden’, over Nederlandse koloniën waar je zelden tot nooit over hoort. Een voorproefje is te lezen op de site van het blad: over het eilandje Arguin.

Een van de meest troosteloze Nederlandse koloniën moet wel het eilandje Arguin zijn geweest, voor de kust van het Afrikaanse Mauritanië. Een kaal, dor, boomloos stukje grond van 6 bij 2 kilometer, waar niets anders te vinden was dan één fort. Dat veroverde de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1633 met het oog op de handel in rubber en ivoor – maar niet lang daarna was dat niet meer zo interessant, omdat de slavenhandel zo veel lucratiever bleek. “Door soldaten werd het als ballingsoord ervaren”, zegt historicus Michiel van Groesen van de Universiteit Leiden.

In het volledige artikel behandel ik ook Nederlands-Brazilië, Angola, Formosa (Taiwan) en Nederlands-Acadië. Erg leuk verhaal om te schrijven; kan zomaar dat ik wat vaker geschiedenisverhalen ga pitchen.

Over pitches gesproken: deze heb ik in een brainstorm opgeworpen terwijl ik zelf dacht ‘gaat hem vast niet worden’. Nul aanleiding, anders dan ‘lijkt mij leuk om eens in te duiken’. Aankomende freelancers zou ik dan op het hart drukken: pitch zoiets niet bij een blad dat ‘haakjes’ bij artikelonderwerpen eist, zoals KIJK. Maar goed, je kunt altijd net op het juiste moment met een idee komen dat eigenlijk niet aan de criteria voldoet. (Al zou ik het nog steeds erg met mate doen. Voor je het weet ben je die ene freelancer die het maar niet wil snappen.)

KIJK 2/2022
Het februarinummer van KIJK is hier online te bestellen en is natuurlijk ook verkrijgbaar bij de betere tijdschrifthandel.

Categorieën
Overige wetenschap

Vuur verspreidde zich 400.000 jaar geleden als lopend vuurtje over aarde

Zelf een vuurtje aanmaken en vervolgens zorgen dat het blijft branden, moet honderdduizenden jaren geleden een enorme stap voorwaarts hebben betekend. Een vuur houdt je warm, beschermt je tegen roofdieren, je kunt er betere materialen mee maken, je kunt er eten op bereiden… Bovendien verlengt het je dag. Je hoeft niet meer naar bed als het donker wordt, maar kunt rond het vuur met elkaar keuvelen na een dagje jagen en verzamelen.

Maar hoe heeft de mens dat trucje onder de knie gekregen? Werd de controle over vuur op allerlei plaatsen afzonderlijk ontdekt? Of verspreidde deze uitvinding zich in korte tijd over de hele aarde? En hebben verschillende mensachtigen (Homo sapiens, Homo erectus, neanderthalers, denisovamensen) de kunst van het vuur maken bij elkaar afgekeken? Archeoloog Katharine MacDonald en collega’s van de Universiteit Leiden denken het laatste.

Lees het hele artikel op de site van New Scientist. 

Ook de NOS heeft nu trouwens een artikel over deze studie, zie ik net; waarschijnlijk naar aanleiding van mijn stuk (waar de anonieme auteur ook naar linkt, onderaan).

Categorieën
Overige wetenschap

Prehistorische jacht op groot wild was geen mannenzaak

Mannen jagen, vrouwen verzamelen. Tienduizenden jaren lang zou dat dé rolverdeling zijn geweest onder mensen. Vaak wordt dat gegeven aangehaald door evolutionair psychologen die verschillen tussen hedendaagse mannen en vrouwen willen verklaren. Nieuw onderzoek van antropoloog Randy Haas van de Universiteit van Californië te Davis en collega’s maakt echter aannemelijk dat, in elk geval in het Amerika van zo’n tienduizend jaar geleden, vrouwen ook gewoon meededen aan de jacht op groot wild.

Lees het hele stuk op de site van New Scientist.

Categorieën
Sterrenkunde

Fantoomtijd en SKA in KIJK

Het blijft gek: nu ik niet meer bij KIJK in dienst ben, vul ik veel meer pagina’s van het blad dan toen dat wel nog het geval was. Case in point: voor het novembernummer schreef ik een artikel van zes pagina’s over de Square Kilometre Array (a.k.a. SKA) en een even lange aflevering in de reeks Complot! over de fantoomtijd (het idee dat een deel van de vroege middeleeuwen nooit is gebeurd).

KIJK 11/2018Daarnaast behandel ik in ‘Far Out’ de nieuwste claims rond de conformal cyclic cosmology, een theorie van Roger Penrose waarin ons heelal wordt voorafgegaan en gevolgd door een ander heelallen, en beantwoord ik de lezersvraag of neutrino’s door een zwart gat kunnen vliegen.

In totaal bijna vijftien pagina’s! Niet om mezelf op de borst te slaan (oké, wel), maar best een aardige score, naast een vaste baan van drie dagen in de week, een baby en freelanceklussen voor allerlei andere media. (Wat wel de productiviteit op het gebied van artikelen enorm helpt: geen boek schrijven.)

Hoe dan ook, KIJK 11/2018 ligt in de winkel voor 5,99 euro en is hier online te bestellen.