De titel van mijn boek over deeltjesfysica, ‘De deeltjesdierentuin’, heb ik niet zelf bedacht. Sterker nog, ik was aanvankelijk niet eens van plan het zo te noemen. Er moest iets boven de pitch staan die ik naar uitgeverijen stuurde en dit was simpelweg het eerste wat me te binnen schoot. Vervolgens was de uitgeverij waar ik mee in zee ging er gelijk zo enthousiast over dat het er nooit van is gekomen iets anders te verzinnen. Achteraf ben ik daar erg blij mee; ik heb alleen maar positieve reacties gehoord op de titel, hij zal het boek zeker minder intimiderend hebben doen lijken dan een boel alternatieven, en de bijbehorende metafoor (ik als gids die de lezer van kooi naar kooi leidt) is in veel recensies opgepikt.
Maar waar komt die kreet ‘de deeltjesdierentuin’ dan vandaan? Eerlijk gezegd wist ik dat niet eens, dus ben ik maar eens op zoek gegaan.
In het Nederlands gebruikt Gerard ’t Hooft de kreet één keer in zijn boek De bouwstenen van de schepping (kijk, dát is nog eens een titel), en wel op pagina 42:
Ieder pion valt binnen een fractie van een tienmiljoenste seconde uiteen, vaak in een muon en een neutrino (een ander exemplaar uit de deeltjesdierentuin).
Met dank aan de DBNL, die het boek integraal en doorzoekbaar online heeft staan.
Verder kom ik de kreet tegen in een TU Delta-boekbespreking van Feiten en mysteries in de deeltjesfysica door Martinus Veltman, die samen met ‘t Hooft in 1999 de Nobelprijs voor de natuurkunde won. De titel van de bespreking is Een leven in de deeltjesdierentuin, en volgens de tekst komt die kreet uit Veltmans boek (dat ik niet heb gelezen):
Bij het grote publiek zijn de quarks, neutrino’s leptomen (sic) en gluonen de meest bekende spelers die samen de bouwstenen vormen van de materie. De ‘deeltjesdierentuin’ noemt Veltman de verzameling die hij, als lid van de fysische jongensclub, zelf tijdens zijn leven aanvulde.
Over naar het Engels. Volgens Govert Schilling is er een boek genaamd The Particle Zoo van Frank Close, maar volgens mij klopt dat niet; ik heb er in elk geval niets over kunnen vinden. Wel is er The Particle Explosion van Close, Michael Martin en Christine Sutton, een rijk geïllustreerde hardcover uit 1987. (Ik heb hem in de kast staan, maar er voor mijn boek geen gebruik van gemaakt, omdat het boek toch alweer flink gedateerd is en niet méér over een bepaald onderwerp lijkt te vertellen dan andere literatuur.)
Dichter in de buurt komt A Tour of the Subatomic Zoo van Cindy Schwartz, uit 1996, dat dus niet alleen de dierentuin vermeldt, maar ook gebruikmaakt van de rondleidingsmetafoor. Uit hetzelfde jaar stamt The Particle Garden van theoretisch natuurkundige Gordon Kane; ook een eind in de richting.
Los van boeken is er de webwinkel The Particle Zoo, die knuffels verkoopt van elementaire deeltjes. (Met zulke geweldigheden als een protonknuffel die je kunt openritsen om er twee upquarkknuffels, een downquarkknuffel en een gluonknuffel in aan te treffen.) Verder is er een avant garde jazzalbum met de titel Particle Zoo (een van de songs heet Muon), een twintig minuten durend modern klassiek muziekstuk van ene David Frederick Stock getiteld The Particle Zoo en een band genaamd Particle Zoo.
Maar goed, wie de term deeltjesdierentuin/particle zoo echt heeft gecoind, daar ben ik dus nog niet achter. Wie er meer over weet, mag het zeggen. Meer boeken, artiesten, webshops of wat dan ook met (ongeveer) dezelfde naam zijn ook van harte welkom. Want ik wil natuurlijk wel weten hoe onorigineel ik precies ben…