Een paar jaar geleden schreef ik een artikel waar ik nog steeds met plezier aan terugdenk: ‘Zware metalen voor een vederlicht deeltje’ (KIJK 7/2010). Hierin vertelde ik het verhaal van een lading lood, gehaald uit een Romeins scheepswrak, die werd gebruikt om het Italiaanse deeltjesexperiment CUORE af te schermen. Destijds omschreef ik de gang van zaken als een ‘win-win-situatie’ voor archeologen en fysici. Maar enkele dagen geleden verschenen er ineens berichten online met koppen als ‘Underwater Archaeologists Fight Particle Physicists on Using Ancient Roman Ingots’. Wat is er aan de hand?
Nou, niet zo gek veel, eigenlijk. Promovendus Elena Perez Alvaro heeft een artikel geschreven voor het archeologische wetenschappelijk tijdschrift Rosetta (PDF), waarin ze uiteindelijk niet veel meer doet dan de vraag te stellen wat zwaarder weegt voor de mensheid: wetenschappelijke vooruitgang of het behoud van archeologische vondsten.
The use of underwater archaeological artefacts as a source for scientific purposes may be seen as ‘for the benefit of humankind’, since it is undertaken with the purpose of increasing mankind’s knowledge of the universe. However, preservation of these underwater archaeological artefacts and sites for future generations may also be ‘for the benefit of mankind’.
Uiteraard, zou ik zeggen – maar die afweging is in het geval van CUORE naar mijn idee ook met zorg gemaakt. De lading van het gezonken Romeinse schip werd sowieso geborgen dankzij een financiële injectie vanuit de deeltjesfysica; het was dus vanaf het begin een samenwerking tussen beide vakgebieden. Vervolgens werden alleen de loodstaven die er het slechtst aan toe waren ingezet om het experiment CUORE af te schermen, en werden alle inscripties eerst van de staven af gehaald en teruggegeven aan archeologen. Bovendien lichtten natuurkundigen de staven ook nog even door in het lab, wat weer historische informatie aan het licht bracht die de archeologen anders niet hadden gehad. Vandaar mijn ‘win-win’-opmerking van destijds; het lijkt erop dat rond het lood alles in goed overleg is gebeurd, en men zijn best heeft gedaan om zowel in de behoeften van archeologen als deeltjesfysici te voorzien.
Een andere case die Perez Alvaro noemt, terug te vinden in het populairwetenschappelijke boek The edge of physics (2010), is echter minder mooi. Het team achter de Amerikaanse donkere-materie-detector CDMS hoorde van de oplossing van hun Italiaanse collega’s en kocht vervolgens zelf lood aan van een bedrijf dat een Frans schip uit de achttiende eeuw had geborgen. Dat bedrijf kwam vervolgens in de problemen met de douane omdat het zonder toestemming archeologisch materiaal had verkocht.
Tja, dat is dan natuurlijk een stuk minder netjes – al is uit de tekst niet op te maken of het Franse lood echt een grote historische waarde had of dat het meer een principekwestie was. Ook kun je je afvragen of meer regelgeving – waar Alvaro voor pleit aan het eind van haar stuk – voor deze specifieke kwestie heel veel had uitgemaakt. Blijkbaar wás er al regelgeving (zie de problemen met de Franse douane), maar trok het bedrijf zich daar simpelweg niets van aan. Maar goed, je kunt je voorstellen dat als je het juridisch allemaal beter dichttimmert, dit soort situaties makkelijker aan te pakken zijn.
En die kop ‘Underwater Archaeologists Fight Particle Physicists on Using Ancient Roman Ingots’, of andere berichten die over een controverse spreken (veelal kopieën van dit persbericht)? Die lijken dus zwaar overtrokken. Ik heb tenminste niets kunnen vinden van Italiaanse archeologen die bij nader inzien het lood terug willen hebben dat in CUORE is verwerkt. (Waarmee ze – rijkelijk laat – zouden terugkomen op een deal die ze zelf gesloten hebben en waar ze naar mijn idee ook zeker profijt van hebben gehad.)
Het enige wat er is gebeurd, is dat er één kort en niet bijster inhoudelijk artikel is gepubliceerd, geschreven door één promovendus, dat bovendien niet duidelijk partij kiest voor de archeologen, maar onderkent dat natuurkundig onderzoek óók belangrijk is voor de mensheid. Je moet wel erg je best doen om daar een wetenschappelijke rel van te maken.